Aziz Şah – Babası Adanalı, annesi Mersinli…
3 Ekim 1927’de Yunanistan’da doğdu…
1931’de Kıbrıs’a geldi…
Vapurla Leymosun’a, oradan da at arabasıyla iki günde Lefkoşa’ya…
Adı Vartan Malyan, Kıbrıs’ın en meşhur Ermenisi…
Anne ve babası Ermeni tehcirinden şans eseri kurtulanlardan…
Vartan Malyan Kıbrıs’ta Yeşil Hat’tı çizen adamdır ya da çizdiğini zanneden…
“O cızgıyı ben cızdım” demişti…
Hani bugün silmeye çalıştığımız cızgı!
Ne zaman müzakere masası kurulsa, cızdım dediği cızgı üzerinde tartışmalar yapılsa, aklıma Vartan Malyan gelir…
2010 yılında gazeteci dostum Serkan Seymen onunla bir röportaj yaptı, iyi ki de yaptı, 2013’te öldü. Hayatı film yapılması gereken Kıbrıslılardan biridir Vartan Malyan…
Kıbrıs Ermenilerinin tarihini en iyi bilendi, Rumlardan pek haz etmezdi, haz etmediğini belli ederdi. Rumların Ermenilere haksızlık yaptığını düşünürdü. İngiliz zamanında Posta’nın müdürü Ermeniydi, şimdi neden değil, diye sorardı… “Polisin bandosu vardı, 60 kişilik, onun 58 kişisi Ermeniydi. Şimdi gırnata çalamıyor mu Ermeniler?” demişti…
Anadolu’dan kovuldular ama hep Türk dostu kaldı…
Hrant Dink öldürüldükten sonra Arabahmet’te yapılan bir anmaya gelerek konuşma da yapmıştı…
“Annem Türk bakkalına giderdi, çünkü bilmezdi Rumca konuşsun Rum bakkalla. O yüzden Türk komşuların çocuklarıyla büyüdük… Benim evlatlar Türkçe bilmezler, nenelerine yetişmediler. Kızım BM’de çalışır, şart koymuşlar Türkçe alışsınlar diye, gece gündüz Türkçe çalışıyor şimdi. Bizim evde hep Türkçe konuşulurdu. Halam Ermenice bilmezdi, o yüzden mecburduk ki Türkçe de konuşalım…”
İngiliz ordusunda 54 ülkede görev yaptı…
İngiliz mahkemesinde 1942’de tercümanlık yaparken Denktaş’la birlikte girmişler işe. Denktaş’la okul arkadaşıymışlar… Ondan fazla dil bildiği için 1.5 lira fazla alırdı mahkemeden. Hayatı boyunca Denktaş o 1.5 liranın lafını etmiş ona…
Ne zaman müzakere masası kurulsa o gelir aklıma…
Kıbrıs sorunu Türk ile Rum arasında bir sorun olsaydı sadece, sorunu Vartan Malyan çözerdi. Türk’ü de Rum’u da iyi tanırdı çünkü. Ama esas mesele “cızgıyı cızdıranlar” olduğu için, mesele o kadar basit olmadı hiçbir zaman…
“Ban Ki Moon’a da yazdım, ‘Kıbrıs’ta Rumlar ve Türkler dışında başkaları da var, Maronitler var, evet ama, bir de Ermeniler var’ dedim” diye anlatmıştı…
Vartan Malyan’ın hikâyesi 1915 soykırımı ile başlıyor…
Annesi ve teyzesi kaçgöç, sürgün, tehcir sırasında çocukmuş daha…
Annesinin babası ve annesi soykırımda öldürülmüş. İki kız çocuğu kalmış bir başına ortada…
Vartan Malyan anlatıyor:
“Annem Türkiye’den çıktığında dört buçuk yaşındaydı. Annemle hemşiresi sokak kapıda oturuyorlarmış, iki kızcağız. Ağlıyorlarmış, çünkü annelerini babalarını öldürmüşler. Sokaktan yüzlerce adam gidiyor, bir taraflara; göç ediyorlar. Mahalleden geçen ailelerden biri öbürüne ‘bir tanesini sen al, birini de ben alayım, bunları da beraber götürelim’ demiş. Annemi Halep’e kadar getirmişler. Ondan öte götürememişler, Halep’te bir aileye teslim etmişler…”
Vartan Malyan’ın hayatı kayıp teyzesini aramakla geçti…
İngiliz ordusundaydı, NATO’da görevliydi, dünyanın dört bir tarafında Hitler’in adamlarını kovaladı…
Ama annesi ölmeden teyzesini bulamadı…
“Annem hastaydı, son günleriydi artık, ölecekti, bana ‘bütün dünyayı gezdin, kaybolan adamlar buldun, hemşiremi bulamadın’ dedi ve gözünü kapattı. Öldü. Çok zoruma gitti…”
Annesi öldükten sonra da teyzesini aramayı bırakmadı…
Annesini bir aile Beyrut’tan Kıbrıs’a getirmiş. Burada babası ile tanışıp evlenmiş…
Babası Cihan Harbi’nden önce Osmanlı ordusunda asker…
Askerde telefon-telgraf işini öğrenmiş. O zamanın en yüksek teknolojisi. Duymuş ki Yunanistan’da telefoncu ararlar, kalkmışlar gitmişler Yunanistan’a… Vartan Malyan orda doğmuş, ama havası iyi gelmediği için Yunanistan’ın annesine, dönmüşler geri Kıbrıs’a…
Teyzesinin hikâyesi ise Beyrut’tan Amerika’ya uzanmış…
O yıllarda öksüz yetim kalan Ermeni kızlarına sahip çıkmak için Amerika’daki Ermeni kiliseleri pazar günleri kapılarına kızların resimlerini asarmış, “koca aranıyor bunlara” diye, “resmi beğenen” Ermeni gençleri de talip olur, kızları getirtirlermiş…
Ford fabrikalarında çalışan bir Ermeni “bir kız gördüm kilisenin kapısında, zannedersem o kız bana uyar” demiş, fabrikada işçiler para toplamışlar aralarında, tutmuş bu Beyrut’un yolunu…
Teyzesi da böyle gitmiş Amerika’ya…
Şair’in “bu şehir arkandan gelecektir” laneti Vartan Malyan’ın da peşini bırakmadı, tuttu Mersin’in yolunu…
“1960’ta Kıbrıs Cumhuriyeti kurulup da barış olunca ilk iş Türkiye’ye gittim. Buradan birinin bir yakını bulundu Mersin’de, o yardım etti bana. ‘Tahminen nerede olduğunu biliyorsan evin, buluruz’ dedi. Evi bulduk. Çaldık kapıyı. Bir kadın çıktı kucağında bebeyle. ‘Ben kalırım bu evde, benden evvel annem kalırdı, ben bu evde doğdum’ dedi. ‘Ne kira verirsin’ dedim, ‘kira vermeyiz’ dedi. Bazen konuşulur Rum tarafında, ‘Türk tarafında kalan evlerde Türkiye’den gelenler kalır, hangi şartlarda kalırlar, kime para verirler’ diye… Ben 1960’ta Türkiye’ye gittim de bir Ermeni evinde Türkler kalırdı. Neyse işte, babamın da, annemin de evlerini buldum. Olduğu gibi duruyorlardı. Fotoğraflarını çektim kapılarının… 1974’ten sonra aile Güney’de, Larnaka’daydı, ‘bir evcik yapalım’ dedik. Annemin Mersin’deki evinin sokak kapısı aklıma geldi. Bir usta bulalım da aynısını yapsın diye bütün Kıbrıs’ı gezdim… Fotoğrafı büyüttüm, gösterdim adama… Bir ay içinde getirdi. Aldım götürdüm, annem baktı, ‘böyle güzel bir eve bu antika kapıyı niçin yaptın’ dedi bana. ‘Anne, iyi bak, belki hatırlarsın bir şey’ dedim…”
Vartan Malyan İtalyan okuluna gitti. Türkçe, Rumca, Ermenice, İngilizce, Fransızca bilirdi…
“Türkiye’de derlermiş ki, her bir lisan bir adam sayılır, ben de altı adamım işte…”
“…İşler çoğaldı harbin içinde, ben İngiliz ordusunda 54 ülkede görev yaptım…”
“1952’de Araplar Mısır’da Suveyş Kanalı’nı İngiliz’den almak istiyorlardı. İngiliz ordusu işçisiz kaldı. Her taraftan işçi topladılar. Başladı işçiler işlemeye, haberler gelirdi ‘Suveyş’e gidenler memnun değil, kavga ederler’. Hem Türkçe hem Rumca hem de İngilizce bilirim diye beni gönderdiler oraya. 8700 kişi vardı yalnız Kıbrıs’tan. Türk kampına gittim, ekseriyetle Kıbrıslıtürk. Dedim ‘nedir buradaki problem?’ Dediler ‘İngiliz bize sabah sabah hınzır eti verir, biz yemek istemeyiz’. İngilizler ‘ya yersiniz ya aç kalırsınız’ demişler. Başkumandana gittim, ‘bu adamlar domuz yemez, Türktür bunlar. Bunlar kaçacaklar’ dedim…
Bir kampta dediler ‘İngiliz bizi bırakmıyor havuza girelim, serinleyelim’. Dedim ‘niçin?’ Kıbrıslıtürkler havuza girince işiyorlarmış. Dedim, ‘İngiliz işemez mi?’… ‘Onlar dışarda işer, sonra havuza girer.’ Dedim ‘bu adamlara o zaman ayrı havuzlar yapalım’. Her kampa ayrı havuz kurdurdum. Dedim ‘girin, ister yüzün, ister işeyin, ne bok yerseniz yeyin’. Dört ayda problemleri bitirdik, ama üç buçuk sene kaldım. Bırakmadılar beni…”
Sonra Yeşil Hat’tı nasıl “cızdığı”nı anlatıyor…
“1963’te problemler olmuş burada. Ben o sırada Afrika’dayım. Suveyş’te General Green vardı, beni buraya getirtti. Dediler ‘Kıbrıs’a gidiyorsun, kavga varmış’. ‘Kimin kavgasıymış?’ dedim. ‘Türklerle Rumlar arasında’ dediler. Dedim ‘kavga bitmişti, 1960’ta anayasa yapılmıştı yeni’. Dediler ‘yok, gene başladı’. Tayyareyle Girit’e gittik, oradan Ağrotur’a, helikopterle Lefkoşa’ya geçtik. İngiliz karar vermiş, ortadan telleyecek Türklerle Rumları ki, kavga etmesinler. Lefkoşa’da sabaha kadar haritada Türk bölgesini, Rum bölgesini işaretleme görevini verdiler bana. Biz hattı çizerken üç kişi idik sokakta. Biri bendim, biri beni bekleyen bekçi, üçüncüsü de telsizci idi. Lefkoşa’nın haritası elimde, yola çıktık. Ama yazıp çızacak kalem yok elimizde. Telsizci İngiliz’in üç tane pennası vardı. Biri kara, biri kırmızı, öbürü de yeşil! Çok iyi hatırlıyorum, ‘pennanın birini ver’ dedim. O da çekti gara pennayı verdi. Kalem yazmıyordu, kurumuş. Savurup attım. ‘Öbürünü ver’ dedim. İkincisi de kırmızı idi. ‘Yok verme’ dedim, şimdi de diyecekler ‘Türkler çizdi’. Asker öbürünün yeşil olduğunu söyledi. ‘Ver yeşili’ dedim. Kalemi elime aldıktan sonra aklıma geldi. Yeşilin İngilizcesi green; general da, ki bana git çiz dedi, o da Green! Dedim ki bunun altından da başka bir şey çıkacak. Ama başka kalem yok, çektik çızgıyı. Ne vakit ki geldik Mağusa Kapısı’na kadar da bitirdik. Böylelikle bu hattın ismi Yeşil Hat oldu. Rastgele yani!”
Bizim Vartan Malyan “rastgele” zannede dursun, bu iş için Afrika’dan Kıbrıs’a geldi, ama ödememiş da kendini İngiliz…
1974’te Irak’taydı. Türk askeri çıkarma yapınca çevirmen lazım oldu, İngiliz bir defa daha gönderdi onu…
Satır arasında anlatıyor…
“Şu an 2600 civarı Ermeni var. Hepsi Güney’de yaşar. Ne vakit ‘74’te Türk askeri gelmiş, bir sabah şafakta, ‘Türkler geliyor’ diye bağırıyorlarmış. E bu kâfidir, bizden birine ‘Türkler geliyor’ dedin mi, kaçan kaçana. Pılını pırtısını alan yallah o tarafa…”
“Bir çevirmen lâzım olmuş, beni götürdüler. İki tane doktor var Türkiyalı. İngilizce konuşur benimle. Bana ‘sen İngiliz değilsin, değil mi?’ dedi. ‘Yok’ dedim, ‘Türk değilim, ama Türkçe de bilirim’. Türkçeye geçtik. ‘Ermenice de bilirim’ dedim, ‘çünkü Ermeniyim’. ‘Aa’ dedi, ‘ben de Ermeniyim’. Ermenice konuşmaya başladık…”
1931’de Vali’nin evini yakanın Ermeni olduğunu Vartan Malyan’dan öğrendik…
“1931 Ekim’inde Lefkoşa Rumları valinin evine gidiyordu. Bu Ermeni de kahvede oturuyormuş. ‘Nereye gider bunlar?’ demiş, ‘valinin evine’ demişler…”
Ermeni da düşmüş peşlerine…
“Duvardan atlamışlar, bahçeye girmişler. Ev de tahtadan…
Herkes birbirlerine ‘yakalım’ diye bağırıyormuş.
Ama kimse cesaret edemiyor…
Bu da bakmış, orada valinin arabası var. Petrol tankını açmış…”
Valinin arabasının benziniyle Vali konağını yakmış Ermeni…
İngiliz yargıç mahkemede sormuş,
“Rumları anladım da, sen Ermeni olarak ne gittin?” diye…
-“Duydum, gideyim, göreyim dedim…”
Yargıç bir daha sormuş:
“Hadi gittin gördün, ne diye ateşe verdin?”
Ermeni cevap vermiş…
“Bu Rumlarda” demiş, “Cesaretli adam yok, hep bağırıyorlardı yakalım diye, ama yakan yoktu, ben yaktım…”
Yeşil Hat’tı cızan Ermeni…
Vali’nin konağını yakan Ermeni…
Sil silebilirsan şimdi o cızgıyı…
Harla harlayabilirsan o ateşi…
Madem oturdunuz gene o masaya bir Fatiha okuyun, bir “Gireleyson” çekin Vartan Malyan’a…
Toprağı bol olsun!
(11 Ağustos 2019 tarihinde Afrika gazetesinde yayınlanmıştır)
